Losgeld of buit? De gouden schat van Aldrans.

Dit is hoe, en geen andere manier, verkenners zich een grote worp voorstellen: Strompelend over heuvels en dalen, een plotselinge, oorverdovende fluit blaast. Onder bladeren en gras brengt de schatzoeker gouden munten uit de aarde naar het daglicht

Precies dit droomscenario werd werkelijkheid voor een rover-verdachte in de zomer van 1991 in plaats van loden en tinnen militaria uit de Franse oorlogen, vond hij op een helling in Aldrans een rijke goudschat uit de vroege Middeleeuwen. Dat 86 gouden munten uit het laatste derde deel van de zesde eeuw na Christus niet onmiddellijk in particuliere collecties zijn verdwenen, is te danken aan een Weense universiteitsprofessor

Het is heel goed mogelijk dat de muntschat is opgedoken bij het graven van een aardgaspijpleiding, die op dat moment werd aangelegd. Hoe het ook zij, de eerste zeldzaamheden verschenen eind augustus 1991 in de Weense munthandel. Bij toeval kwam Wolfgang Hahn, hoogleraar numismatiek aan de universiteit van Wenen, op het spoor van de zeldzame munten en kwam zelfs in contact met de schatgraver. Op instigatie van de muntenexpert is de provincie Tirol er zelfs in geslaagd de 86 gouden munten te kopen. Vandaag worden ze tentoongesteld in het Tiroolse Landesmuseum Ferdinandeum

De verbazing was groot. Historisch-criminalistisch talent was nodig om dit mysterie op te lossen. Numismaten, historici, archeologen en dorpskroniekschrijvers konden nu hun kennis bewijzen. De beslissende rol in het oplossen van het mysterie werd echter gespeeld door Prof. Wolfgang Hahn en zijn collega Andrea Luegmeyer van de Universiteit van Wenen, die de vondst uitpluisden en de systematiek ervan samenvatten in een interessant Publicatie samengevat

De vondst van de goudzoeker bestond uit een totaal van 86 gouden munten, die alle in het laatste derde deel van de zesde eeuw na Christus waren geslagen. Zeven van de munten zijn zogenaamde 'Solidi'. Dit was de laat-Romeinse munt die tot ver in de Middeleeuwen als standaardmunt van fijn goud werd gebruikt. Eén solidi had een nominaal gewicht van 4,5 gram. De overige 79 munten worden Tremisses en zijn precies een derde zo zwaar als de solidi, d.w.z. dat zij een nominaal gewicht hebben van 1,5 gram. Deze munten waren vooral geliefd bij de Germaanse stammen. Alles bij elkaar lag er dus bijna 150 gram puur goud verspreid over de bosgrond in Aldrans. Dat is nogal wat.

Maar dat was niet alles. Hoewel het aantal en het gewicht van de munten heel goed zouden hebben gepast in een mogelijke oplossing, zoals professor Hahn me liet weten. Bij latere opgravingen werden nog meer munten gevonden, een solidus en acht tremisses. Ze verdwenen snel in privé collecties. Toen er nog een muntje opdook, bestond de totale schat ineens uit 112 tremisses. Goede raad was nu duur. Waarom is dit kleine fortuin opgedoken in Aldrans?

Goud werd in die tijd berekend in Romeinse pondgewichten. Het totale gewicht van de in Aldrans gevonden munten is 163,75 gram. En dat is op zijn beurt bijna op de tiende gram precies een half pond van het Romeinse pond van 327,45 gram, zoals Hahn opmerkt in een verder onderzoek werkt het uit. De conclusie ligt voor de hand dat de goudschat van Aldrans moet worden beoordeeld naar het totale gewicht aan goud. Met andere woorden: iemand had 1430 jaar geleden een half Romeins pond goud te pakken. Dit is een zeer belangrijke bevinding.

Numismatiek is de wetenschappelijke studie van geld en zijn geschiedenis. Omdat elke keizer zich aan zijn onderdanen wilde voorstellen, liet hij zijn beeltenis op munten slaan. Voor numismatici opent dit juist een blik in de politieke omstandigheden van die tijd, waarbij paard en ruiter als het ware worden benoemd. De muntschat van Aldrans weerspiegelt duidelijk een buitengewoon historisch feit: terwijl West-Rome langzaam wegzonk in het tumult van de volksverhuizingen en de voortdurend veranderende machtsstructuren, steeg Oost-Rome tot nieuwe grootheid in de vorm van Byzantium of Constantinopel. Want dat is precies wat er uit de vondst blijkt.

Na zijn bekering tot het christendom, werd keizer Constantijn naar het oosten getrokken. Om precies te zijn, naar Byzantium of - naar hem genoemd - Constantinopel. Rome werd min of meer aan zijn lot overgelaten en kwam in het vizier van Germaanse stammen.

Dit wordt ook weerspiegeld in de schatvondst bij Aldrans. Volgens de herkomst van de munten in het bezit van het Landesmuseum, is het verdeeld in twee delen van ongeveer gelijke grootte: Het bevat 40 keizerlijke Byzantijnse munten en 46 Germaanse munten. De Byzantijnse munten komen van oostelijke munthuizen, de Germaanse munten van munthuizen in Rome en Ravenna. De munten zijn chronologisch verdeeld over drie keizers: Justin II, die regeerde van 565-78, Tiberius (578-82) en Mauricius (582-602).

Om het mysterie van deze plaats te doorgronden is een uitweiding over de Tiroolse geschiedenis in de zesde eeuw noodzakelijk. Midden-Tirol en het westelijke deel van Tirol vanaf Innsbruck werden door de Breonen bewoond. De mensen, die ook stamgebieden in het Wipptal en Zuid-Tirol hadden, waren ervaren in het bewaken van Alpenovergangen. Ze werden ook gevreesd voor hun overvallen en aanvallen op handelaars.

Het is opmerkelijk dat de Breonen hun clanstructuur en zelfs hun taal konden behouden, zelfs na de Romeinse bezetting van het huidige Tirol rond 15 v. Chr. De mogelijke reden hiervoor: de Romeinen herkenden in hen ervaren bewakers van de Alpenovergangen die het weer en de gevaren nauwkeurig konden inschatten. Zij lieten de "Urtiroler", die zij later "Räter" noemden, hun gang gaan, omdat dit ook rovers en halsrovers op afstand hield. Aanvankelijk beschermden de Bretonnen alleen de Reschen, later ook de Brenner, nadat de versmallingen bij Klausen begaanbaar werden en de Brenner in het centrum van het verkeer kwam te liggen. Dit betekende dat de Romeinen hun legioenen in het huidige Zuid-Duitsland zonder grote problemen konden bevoorraden via de kortste route Ik heb reeds een voorbeeld beschreven van de lotgevallen van een Breons dorp tijdens de Romeinse invasie in Tirol op de Hohe Birga bij Birgitz.

Als we kijken naar West-Rome in de zesde eeuw na Christus, was het vrijwel "overgenomen" door de Ostrogoten, d.w.z. de Byzantijnen. Theoderic, hun legendarische leider, had de belangrijke functie van de Bretoenen erkend en hen officieel belast met de organisatie van de grensbewaking in het huidige Zuid-Tirol.

Het jaar was 568, toen de Longobarden Italië binnenvielen. En prompt was er een krachtmeting een paar decennia later. In 590 werd de romanssprekende, versterkte Franken in de vorm van de Merovingen begonnen een invasie in Noord-Italië vanuit het gebied van het huidige Graubünden - in die tijd Churrätien. Zij rolden letterlijk wat nu Zuid-Tirol is op en veroverden de Lombardische forten helemaal tot aan Trento. Aangenomen mag worden dat ook de Breons en de Beiers tot hun gevolg behoorden en de Franken graag een handje hielpen. Want er was buit te maken.

De oorlogen van die tijd hadden één hoofddoel: buit maken en gijzelaars gevangen nemen, eventueel hooggeplaatste edelen of hun verwanten. De gevangenen waren uitstekend geschikt om goud en geld af te persen. Dit is precies wat kan worden aangenomen in het geval van de nederlaag van Lombardije.

Er is gedocumenteerd dat de Lombardische heerser Evin in 591, na de verloren veldslagen, tot aan het Frankische Rijk reisde om de vrijheid van zijn ontvoerde landgenoten te kopen. Dit is ook het sleutelwoord voor de schat van Aldrans. Waren Lombardische afgezanten misschien ook op weg hierheen om gijzelaars te kopen? Daarom spreken deskundigen van een "Longobard muntschat". De vraag blijft waarom ze hun mogelijke losgeld begroeven.

De goudschat vertegenwoordigde een waarde van precies een half Romeins gouden pond, wat vandaag een zuivere goudwaarde vertegenwoordigt van een trotse € 7.300. Dat was meer dan 1400 jaar geleden een enorm bedrag, althans naar Tiroolse normen. In die tijd was goud echter minder bedoeld als betaalmiddel. In het land van de barbaren werden dergelijke bedragen en munten eerder gebruikt om rijkdom te vergaren, waren ze nodig voor juwelen of waren ze soms symbolische grafgiften.

Na de nederlaag van de Longobarden in wat nu Zuid-Tirol is, maakte de muntschat van Aldran deel uit van een verdeelde buit of van losgeld voor gevangenen. Er is veel dat suggereert dat de schat een losgeld was. In dit verband is het interessant dat een kasteel boven Trento op een heuvel met de naam "Dos Trento" zich voor de som van 600 solidi kon vrijkopen van de Frankisch-Breonische bezetting. Dit was omdat Lombardische troepen er hun toevlucht hadden gezocht voor de Frankische overmacht. Vandaag kunnen we aannemen dat de Breons Lombardische gevangenen mee naar huis hadden gesleept in de verwachting dat ze nadien zouden worden vrijgekocht

Als we verder aannemen dat een afgezant uit Trente, die het losgeld had gekregen, naar het Bretonse land was gekomen voor onderhandelingen over het losgeld, is het alleen maar duidelijk dat hij een half Romeins pond goud bij zich had. Het is nog steeds niet duidelijk waarom hij het goud buiten de toenmalige nederzettingen had begraven Zijn bestemming zou heel goed Ambanes kunnen zijn geweest, zoals Aldrans in de vroege Middeleeuwen werd genoemd. Misschien wilde hij ook eerst de gevangenen zoeken om zeker te zijn dat ze nog leefden. Aangezien het verdrag echter nog niet uit de mouw was getoverd, had de onderhandelaar waarschijnlijk geen vertrouwen in zijn onderhandelingspartners. Vergeleken met een ander losgeld, zou hij had hij 35 man kunnen kopen met dat bedrag

Een andere theorie is dat de gouden levering bestemd was voor de Beierse prins Tassilo, die samen met de Franken de Longobarden had verslagen. Het feit dat de vindplaats zeer dicht bij de Romeinse weg ligt die via Ampass en Häusern naar Vomp leidde, zou een aanwijzing kunnen zijn. Misschien was de schat haastig begraven vanwege de onaangename Breons die hem in de weg stonden.

Het feit dat het goud toen nog niet was opgegraven, wijst in alle gevallen op discrepanties. Het is mogelijk dat de Breons het hoofd van de onderhandelaar zonder verdere omhaal hebben laten afhakken. Als ze gevangen genomen Longobarden hadden weggevoerd, hadden ze zeker winst gemaakt. Zij konden zulke gevangenen voor winst gebruiken en als slaven verkopen. Maar wat er precies gebeurd is, zullen we waarschijnlijk nooit weten.

Maar. Dat de munten van de grootste goudschat in Tirools bezit zijn en in het Tiroolse Landesmuseum Ferdinandeum kunnen worden tentoongesteld, is te danken aan een plunderaar en nog meer aan een universiteitsprofessor die de tegenwoordigheid van geest had om op te treden.

In ieder geval is het de moeite waard om de goudschat zelf te onderzoeken in de afdeling Archeologie van het Landesmuseum Ferdinandeum.

W. Hahn en A. Luegmeyer: De muntschat uit de Longobardische periode, gevonden in Aldrans in Tirol. Publicaties van het Instituut voor Numismatiek van de Universiteit van Wenen. Gepubliceerd door Fassbaender Vienna. Gedrukt door E. Becvar, Wenen. ISBN 3-900538-26-3

Metrologie van het Romeinse pond aan de hand van de vondst van de Longobardische schat van Aldrans